Salamucha Jan, pseud. konspiracyjny Jan (1903–1944), ksiądz, filozof, logik, profesor UJ. Ur. 10 VI w Warszawie, był synem Andrzeja i Stanisławy z Marciniaków.
Po ukończeniu 6 klas gimnazjum humanistycznego wstąpił S. w r. 1919 do Seminarium Duchownego w Warszawie, w którym właściwe studia teologiczne poprzedzał dwuletni kurs humanistyczno-filozoficzny, a alumni na podstawie specjalnego zezwolenia Min. WRiOP byli immatrykulowani jako studenci zwyczajni Wydz. Teologicznego Uniw. Warsz. W sierpniu 1920 w czasie wojny z Rosją radziecką S. zgłosił się jako ochotnik do wojska i przez trzy miesiące był sanitariuszem. Po złożeniu w r. akad. 1923/4 wszystkich egzaminów obowiązujących w Seminarium Duchownym studiował w Sekcji Filozoficznej na Wydz. Teologii Katolickiej Uniw. Warsz. Był uczniem Stanisława Leśniewskiego, Jana Łukasiewicza i Władysława Tatarkiewicza. W r. 1925 otrzymał święcenia kapłańskie, a 24 X 1927 został na Wydz. Teologii Katolickiej Uniw. Warsz. promowany na doktora filozofii chrześcijańskiej na podstawie rozprawy Teoria wynikania modalnego Arystotelesa (promotorem był ks. prof. Stanisław Kobyłecki). W t. r. wyjechał na dalsze studia filozoficzne do Rzymu, gdzie w r. 1929 uzyskał na Uniwersytecie Gregoriańskim tytuł magister aggregatus za rozprawę De deductione apud Aristotelem et S. Thomam. (rkp. w Arch. UJ D XX 2). Po powrocie z zagranicy krótko był wikariuszem w Wiązownej koło Wawra. W okresie 1 X 1929 – 31 VIII 1933 wykładał filozofię w Seminarium Duchownym w Warszawie. Uczył także w tamtejszym Małym Seminarium. Habilitował się na Wydz. Teologicznym UJ (2 VI 1933) w zakresie filozofii chrześcijańskiej na podstawie rozprawy Pojęcie dedukcji u Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu (W. 1930).
Gdy w r. 1933 Rada Wydz. Teologicznego UJ uchwaliła utworzenie drugiej katedry filozofii chrześcijańskiej od pocz. r. akad. 1933/4, zaproponowała S-ę na zastępcę profesora. S., przyjąwszy zaproszenie Wydziału, zrezygnował z wykładów w seminarium warszawskim. Min. WRiOP utworzyło katedrę (25 IX 1933), lecz nie zatwierdziło ani habilitacji S-y, ani jego zastępstwa na nowo powstałej katedrze z powodu braku świadectwa maturalnego oraz nieprzedstawienia pracy, na podstawie której uzyskał stopień naukowy w Rzymie. W tych warunkach Wydział uchwalił powierzenie mu w r. akad. 1933/4 wykładów zleconych. O zajęcia te dla S-y zabiegał także arcybp krakowski Adam Sapieha. Ministerstwo wyraziło zgodę. S. jednak ze względu na odrzucenie habilitacji nie przyjął tej oferty. Przeszedł do pracy duszpasterskiej jako wikariusz parafii Matki Boskiej Loretańskiej w Warszawie. Na początku r. akad. 1934/5 został z powrotem powołany na wykładowcę filozofii w warszawskim Seminarium Duchownym. Pod wpływem ks. Konstantego Michalskiego przyjął jednak w listopadzie t. r. wspomniane wykłady na UJ. Zajęcia rozpoczął 1 XII 1934. Rada Wydz. Teologicznego UJ w r. 1936 zwróciła się do Min. WRiOP z prośbą o ponowne rozpatrzenie habilitacji S-y, podkreślając, że uznaje go «za jedynego obecnie w Polsce przedstawiciela logiki matematycznej wśród duchowieństwa i nie chce się w żaden sposób pozbyć jego współpracy», powołując się na opinię prof. Jana Łukasiewicza. Habilitacja została zatwierdzona 17 XI 1936. S. już od 1 IX t. r. wykładał w charakterze zastępcy profesora. Nominację na profesora nadzwycz. otrzymał 6 XII 1938. Na UJ S. wykładał logikę, krytykę poznania, kosmologię, teodyceę i historię filozofii starożytnej. W l. 1934/5–1935/6 prowadził ćwiczenia z logiki i epistemologii dla studentów pierwszego kursu. Czytano i objaśniano „Analityki” drugie Arystotelesa wraz z komentarzem św. Tomasza z Akwinu. W następnych dwóch latach czytał i komentował tekst klasycznej logiki scholastycznej dominikanina Jana od św. Tomasza „Ars logica” i prowadził ćwiczenia rachunkowe z logiki formalnej. W r. 1936/7 otworzył seminarium z historii logiki, na którym analizował wybrane teksty z dzieła św. Tomasza z Akwinu „Summa contra gentiles”.
Prace badawcze S-y skupiały się głównie wokół filozofii starożytnej i średniowiecznej, ze szczególnym uwzględnieniem logiki. Znajomość paleografii umożliwiała mu odczytywanie średniowiecznych rękopisów w bibliotekach Krakowa, Paryża i Watykanu. Przeprowadził ich analizę logiczną i wykazał sprzeczności w arystotelesowskiej teorii dedukcji, spowodowane jego zdaniem przyjęciem przez Arystotelesa za podstawę swych badań trzech typów ówczesnego myślenia naukowego, rozumowania matematycznego, przyrodniczego i sylogizmu kategorycznego oraz niewłaściwego ich uogólnienia (Pojęcie dedukcji u Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu, W. 1930). Rozróżnił w tekście „Summae totius logicae” W. Ockhama implikację materialną i formalną (Logika zdań u Wilhelma Ockhama, „Przegl. Filoz.” 1935 z. 3, odb. W. 1935). Wyjaśnił źródła traktaciku o tzw. insolubiliach (nierozwiązalnikach) w średniowiecznych podręcznikach logiki oraz dowiódł autentyczności tego traktatu w „Sumie logicznej” Ockhama (Pojawienie się zagadnień antynomialnych na gruncie logiki średniowiecznej, „Przegl. Filoz.” 1937 z. 1, 3, odb. W. 1937). Sformalizował dowód na istnienie Boga z „Summa contra gentiles” i wykazał, że rozumowanie św. Tomasza wykroczyło poza ramy logiki Arystotelesa (Dowód ex motu na istnienie Boga. Analiza logiczna argumentacji św. Tomasza z Akwinu, „Collectanea Theologica” 1934 z. 1–2).
Drugi kierunek zainteresowań naukowych S-y wiódł go w dziedzinę filozofii systematycznej. Postulował, by współczesna scholastyka była maksymalistyczna w zasięgu i metodzie w celu przeciwstawienia się neopozytywizmowi wiedeńskiemu (Współczesna scholastyka włoska, „Przegl. Filoz.” 1936 z. 1, odb. W. 1936), O „mechanizacji” myślenia, O możliwościach ścisłego formalizowania dziedziny pojęć analogicznych, Zestawienie scholastycznych narzędzi logicznych z narzędziami logistycznymi – opublikowane w zbiorowym wydawnictwie „Myśl katolicka wobec logiki współczesnej” (P. 1937). S. zabiegał o stosowanie we współczesnej scholastyce ścisłych metod logiki matematycznej przy równoczesnym śmiałym podejmowaniu wszelkich zagadnień metafizycznych. Z pasją zajmował się problemami moralnymi i społecznymi (Uwagi na temat kształcenia charakteru, „Mies. Katechetyczny i Wychowawczy” 1933 z. 1, odb. W. 1933, Względność i bezwzględność etyki katolickiej, „Przegl. Powsz.” 1936 t. 209, Zagadnienie przymusu w życiu społecznym, „Prąd” 1939 z. 3). Wygłaszał także prelekcje na kursach filozofii chrześcijańskiej organizowanych przez Akcję Katolicką dekanatu krakowskiego (1935/6) i Naukowy Instytut Katolicki (NIK) (1938/9), a od r. 1936/7 kierował Sekcją Zagadnień Filozoficzno-Religijnych Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Akademickiej «Odrodzenie».
We wrześniu 1939 S. walczył w obronie Warszawy jako kapelan (ochotnik) załogi fortu Bema na Czystem, został ranny i odznaczony Krzyżem Walecznych. Aresztowany wraz z profesorami i asystentami UJ w dn. 6 XI 1939, przeszedł przez więzienia w Krakowie (Montelupich) i Wrocławiu, obozy koncentracyjne w Sachsenhausen (od 28 XI t. r.) i Dachau (od 14 XII 1940). Zwolniony z obozu 4 I 1941, wrócił do Krakowa, skąd po krótkiej kuracji wiosną t. r. wyjechał do Warszawy. Tu został wikariuszem parafii św. Jakuba na Ochocie i kierował «Caritasem». Wykładał filozofię i prowadził seminarium logistyczne w Seminarium Duchownym. Wykładał także logikę matematyczną i metafizykę na Wydz. Humanistycznym tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich w Warszawie. Wygłaszał liczne kazania, konferencje i odczyty cieszące się dużym zainteresowaniem inteligencji skupionej w «Iuventus Christiana». Należał do kręgu prof. W. Tatarkiewicza, u którego na poniedziałkowych zebraniach dyskutowano nad zagadnieniami filozoficznymi. Przygotowywał do druku książkę O chrześcijańskim stylu w filozofii zawierającą w znacznej części prelekcje wygłaszane na wspomnianym kursie zorganizowanym przez NIK. Zachowane jej fragmenty drukowały po wojnie: „Tygodnik Powszechny” (1946 nr 2–7), „Dziś i Jutro” (1946 nr 17, 19, 20, 1947 nr 30), „Znak” (1947 nr 5). Pisywał do prasy podziemnej („Walka” 1942 nr 49).
Pod pseud. Jan walczył S. w powstaniu warszawskim. Był kapelanem-wicedziekanem dekanatu Północ Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej. Jako dziekan IV Obwodu Ochota zorganizował tam służbę kapelańską spośród księży paraf. św. Jakuba i księży orionistów. Należał do obrońców «Reduty Wawelskiej» na Ochocie. Po wycofaniu się powstańców pozostał z rannymi. Zginął 11 VIII 1944 osłaniając sobą bezbronnych, zastrzelony przy ul. Wawelskiej 60 przez żołnierzy brygady SS RONA (Russkaja Osvoboditelnaja Narodnaja Armia).
Filoz. w Pol. Słown. (T. Czeżowski, bibliogr.); Jacewicz–Woś, Martylogium duchowieństwa; Kunowska-Porębna M., Słownik biograficzny autorów „Verbum”, w: Verbum (1934–1939), L. 1976 I–II; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Słown. Pol. Teologów Katol., VII (J. Kracik, bibliogr.); Katalog kościołów i duchowieństwa archidiecezji warszawskiej 1922–1939; Elenchus venerabilis cleri archidioeceseos Cracoviensis 1935–1939; – Bartoszewski W., Dni walczącej stolicy, W. 1989; Michalski K., Ks. Jan Salamucha, „Przegl. Filoz.” R. 42: 1946 s. 337–41 (odb. W. 1946); tenże, Ks. dr Jan Salamucha, prof. UJ, „Ateneum Kapł.” 1948 t. 48 s. 82–4; tenże, Ks. Jan Salamucha, w: 70 żywotów, Kr. 1975 s. 210–13; Podlewski S., Wierni Bogu i Ojczyźnie, W. 1985 (fot.); Turowski K., „Odrodzenie”, W. 1987; Woleński J., Filozoficzna szkoła lwowsko-warszawska, W. 1985; Wroniszewski J., Ochota 1939–1945, W. 1976 (fot); Zgorzelska K., Ksiądz Jan Salamucha, „Więź” R. 7: 1965 nr 11 s. 70–6; – Kron. UJ za l. 1934/5–1939–45; Usowicz A., Listy Jana Łukasiewicza do ks. Konstantego Michalskiego, „Analecta Cracoviensia” R. 2: 1970 s. 126–7; – AAN: Min. WRiOP 5512 Akta personalne; Arch. Kurii Metropolitalnej w Kr.: TS 17/60–61 Korespondencja arcybpa A. Sapiehy z Min. WRiOP; Arch. UJ: S II 619 Akta personalne (fot.), WT II 67 Katedra i Seminarium filozofii chrześcijańskiej, WT II 75 Wykłady zlecone, D XX 1–5 spuścizna S-y, KHUW 18 Wspomnienie ks. K. Michalskiego.
Stanisław Piech